Ιλισσός και η Παριλίσσια περιοχή

Περίληψη ξενάγησης στην Παριλίσσια περιοχή σε μικρή συντροφιά φίλων των Αρχαίων Ελληνικών Ονομάτων .

Εδώ στις εκβολές του ποταμού Ιλισού, την λεγομένη Παριλίσσια περιοχή, άρχισε να ξεδιπλώνεται το νήμα .

Εδώ βρίσκεται το Ολυμπιείο, στο κέντρο του ιερού τριγώνου της ευλογημένης Αττικής γης. Ένδειξη εύνοιας του Θείου για τους αρχαίους, φτωχή, ορεινή και άγονη για το αμαθές εκπαιδευτικό κατεστημένο των Νεώτερων χρόνων.

Εδώ στις εκβολές του ποταμού έκανε το καθαρτήριο λουτρό της η Θεά Αθηνά ανάδοχος και προστάτης της πόλης.

Εδώ κυνηγούσε η Άρτεμις. 
Εδώ σταμάτησε να ξεκουραστεί η θεά Δήμητρα, πηγαίνοντας στην Ελευσίνα.

Εδώ έγινε η ερωτική προσπάθεια συνεύρεσης του Ήφαιστου και της θεάς Αθηνάς, αυτή η γη ''γέννησε'' τον Εριχθόνιο.

Εδώ εγένοντο στις αρχές Ανθεστηριώνος (Φεβρουάριος) τα μικρά μυστήρια.

Εδώ μυήθηκε ο Ηρακλής.

Εδώ η πηγή της Καλλιρρόης.

Εδώ σκοτώθηκε ο βασιλιάς Κόδρος,

Εδώ ο Δευκαλίων, ο μυθικός γενάρχης των Ελλήνων κατά τον Παυσανία, έκτισε τον πρώτο συνοικισμό μετά τον τελευταίο κατακλυσμό.

Εδώ ο Δευκαλίων, με τη γυναίκα του την Πύρρα, έχτισαν το παλάτι τους και θεμελίωσαν τον πρώτον ναό το ''Ολυμπιείο'', που τον αφιέρωσαν στον πατέρα θεών τε και ανθρώπων,

Εδώ η Πύρρα μεγάλωσε τα παιδιά τους, τον Έλληνα (πατέρα του Δώρου, του Ξούθου, και του Αίολου), και τον Αμφικτύωνα.

Εδώ και ο τάφος του Δευκαλίωνα. (Παυσανίας Αττικά παραγ.19).

Ο Δευκαλίων ήταν γιος του Προμηθέα και της Πανδώρας.

Εδώ στην αρχή της οδού Αθ. Διάκου σε μια σπηλιά, που υπήρχε μέχρι τα μέσα του 1940, κατέληξαν και έφυγαν τα τελευταία νερά από τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα, που μας έχουν μάθει να τον λέμε του Νώε. Οι παλιές Αθηναίες έριχναν σιτάλευρο ζυμωμένο με μέλι , μέχρι που την έφραξαν, την σπηλιά, στα μέσα της δεκαετίας του 1940. Στην σπηλιά εκείνη στεγαζόταν το σιδηρουργείο ''του Καλακώνα''.

Και ίσως θα έπρεπε εδώ να σας υπενθυμίσω, ότι ενώ όλες οι φυλές στις παραδόσεις τους μιλούν για ένα κατακλυσμό, μια μεγάλη καταστροφή, μόνο η ελληνική παράδοση μιλάει για τρεις κατακλυσμούς, του Ώγυγη του Δάρδανου και του Δευκαλίωνα, αποδεικνύοντας την μεγάλη πορεία του Ελληνισμού στον χρόνο.

Εδώ ήταν το Λύκειο του Αριστοτέλη.
Εδώ ήταν Ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος, που οι Αθηναίοι της αφιέρωσαν την Νίκη τους επί των Περσών στον Μαραθώνα.
Τελειώνοντας θα σας πω, ότι από το κέντρο του σηκού του Ολυμπιείου διέρχεται ο κύκλος του Περικλέους . Ο κύκλος του Περικλέους έχει κέντρο την τομή των διαγωνίων του Παρθενώνα και διέρχεται επίσης από το Ηφαιστείο,( Θησείο) και του βήματος των ρητόρων στην Πνύκα.. (Η ακτίνα του κύκλου έχει σχέση με τον χρυσό αριθμό 1,62 και το δεκάκις χιλιοστό της ακτίνας της γης, ).

Παρόλο που η περιοχή συνέχισε και στα νεώτερα χρόνια να αντιμετωπίζεται και από τους χριστιανούς ως ιδιαίτερη, καθαγιαζόμενη και με την εκκλησία της Αγ. Φωτεινής, οι ανιστόρητοι φορείς του ελληνικού κράτους στη δεκαετία του 50, μετέτρεψαν τον ποταμό Ιλισό σε υπόνομο. 
Διαγόρας.

Ιλισσός: εργασία του 7ου Γυμνασίου Ζωγράφου

Γραφές της λέξης : Ἰλισσός                                              

Εἰλισσός στον Παυσανία, Ἰλισός κατά Κόντον

(Στράβων, Γεωγρα­φία 9, 1, 24- Παυσανίας 1, 19, 5· Πτολεμαίος Κλαύδιος, Γεωγραφική Υφήγησις 3, 15, 7 Νόννος, Διονυσια­κά 47, 13  Στέφανος Βυζάντιος, Ε­θνικά).

Ετυμολογία : Πελασγική προέλευση, προελληνική ρίζα (άγνωστη ετυμολογία)

Παράγωγα ονόματα : Ιλισίδες ή Ιλισιάδες

Ονόματα συνοικιών : Ιλίσσια : λέγεται σήμερα η περιοχή ανατολικά του παραπόταμου του Ιλισσού, του άλλοτε αποκαλούμενου Ηριδανού και από μερικές δεκαετίες, της λεγόμενης «Φάραγγος της Καισαριανής».

Συνώνυμοι ποταμοί : Δεν αναφέρονται άλλοι ποταμοί με το ίδιο όνομα.

Τραγούδι : ΙΛΙΣΣΟΣ                                          

(Στιχουργός: Γ. Εμιρζάς, Μουσική : Μ.Χατζηδάκις )

                  

Πώς τον λέν’ πώς τον λέν’ τον ποταμό
Ιλισσό, Ιλισσό
να σου πώ το μικρό μου μυστικό
σ’ αγαπώ, σ’ αγαπώ

Τα μωρά φωνάζουν τη μαμά τους
μα εγώ είμαι έρμο κι ορφανό
τα πουλιά πετούν με τα φτερά τους
μα εγώ πετώ μέσ’ στο χορό

- Ρεφραίν  -


Κάθε κοπέλλα θέλει
να’ χει φίλο τον όμορφο Τέλη
και να βγαίνει μαζί του τα βράδυα
να’ χει χάδια να’ χει χάδια

Όμως καθένας γνωρίζει
πως ο Τέλης πολύ συνηθίζει
κάθε βράδυ κορίτσι ν’ αλλάζει
δε με νοιάζει δε με νοιάζει

 -Ρεφραίν-

                 

IV.

……………………………………

Εκεί που άλλοτε κυλούσε ο Ιλισός 
εκάθισα και έκλαψα, 

μισός αιχμάλωτος, μισός ερωτευμένος 
κι ανέβαινε στα χείλη μου ο αίνος.

Κάποια πατρίδα θα’φερα στο νου 
ν’ανθίζει στα μετόχια τ’ουρανού,

με θάλασσες πιο μέσα κι ακρογιάλια

κι ολόφωτα τις νύχτες μανουάλια·

καλή πατρίδα, κι ήσουνα κι εσύ 
χρισμένη και σε τύλιγαν κισσοί

και θερινά φεγγάρια· τον ψαλμό

τον ένιωσα σαν κόμπο στο λαιμό,

που λύθηκες στα χείλη μου και εχάθη 
στις  όχθες του Ιλισού, στου μπαρ τα βάθη.

.................................................................

Αργά, καθώς ξημέρωνε, 
κι ο αίνος ολόφυρτος ανέβαινε, πνιγμένος,

στην Καλλιρρόης, σαν παλιός διδάχος 
εκάθισα και έκλαψα μονάχος.

(Διονύσης Καψάλης : «ΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ»)

Γεωγραφία :  Χείμαρρος της Αττικής. Η κοίτη του Ιλισού ήταν πάντα  έξω από τα τείχη της Αθήνας. Η ροή των νερών του είχε κατεύθυνση προς Δ. Πήγαζε από τη βορειοδυτική πλα­γιά του Υμηττού, ένα σκέλος του από την περιοχή νότια του Χολαργού, κοντά στον σημερινό μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, και άλλο κοντά στην Καισαριανή. Κατόπιν συνέχιζε προς τα νοτιοδυτικά, περνώντας έξω από τα τείχη, στα νότια της πόλης.

Στα ανατολικά λειτουργούσε ως βασικός συλλεκτήριος ποταμός του Βόρειου Υμηττού από του Παπάγου μέχρι το Παγκράτι. Στο μέσο περίπου της διαδρομής του (σχεδόν απέναντι από τον λόφο του Αρδηττού), χωριζόταν στα δύο σχη­ματίζοντας μιαν επίπεδη νησίδα. Αφού ενώνονταν και πάλι οι δύο κοί­τες, συνέχιζε διασχίζοντας την περιο­χή ανάμεσα στους λόφους των Μου­σών (Φιλοπάππου) και της Σικελίας και χυνόταν στον Κηφισό στο ύψος του Ταύρου, λίγο πριν τη θαλάσσια περιοχή του Νέου Φαλήρου, όπου εκβάλλουν τα νερά και των δύο ρευμάτων, αφού προηγουμένως δεχόταν τα νερά του Ηριδανού, που πήγαζε από τον Λυκα­βηττό.

Για τη φύση του παραλίσιου τοπίου σημαντική είναι η αρχή του πλατωνικού διαλόγου «Φαίδρος». Αναφέρει λοιπόν «αμφιλαφή και υψηλήν πλάτανον» στις όχθες του ποταμού, «χαριέντα και διαφανή» νερά, χορταριασμένες πλαγιές, αδιάκοπο άσμα τζιτζικιών, θρόισμα φύλλων από τη δροσερή πνοή του ανέμου, μεγάλη και σύσκια λυγαριά που με τα άνθη της ευωδίαζε τον αέρα και γενικότερα ειδυλλιακή όψη του τοπίου. Από την αρχαιότητα μέχρι και τον 19ο αιώνα τα νερά του ποταμού, τουλάχιστον το χειμώνα, ήταν άφθο­να. Ο Στράβων αναφέρει ότι το χει­μώνα πλημμύριζε παρασύροντας ακό­μη και ρίζες δέντρων, ενώ το καλοκαί­ρι τα νερά του μειώνονταν σημαντικά. Από το 1948 και μετά η κοίτη του άρχισε σταδιακά να καλύπτεται και μικρό μόνο τμήμα της παραμένει ακάλυπτο. Πρώτο θύμα ο Ιλισός μπροστά στο Παναθηναϊκό Στάδιο.

Σήμερα στην εκβολή του Ιλισού έχουν καταμετρηθεί από τους ορνιθολόγους 134 είδη πουλιών, μερικά από τα οποία είναι σπάνια στην Αττική ή απειλούμενα. Τα περισσότερα είδη είναι μεταναστευτικά. Έχουν παρατηρηθεί πολλά χαραδριόμορφα, ποταμοσφυρίκτες, κορμοράνοι, αλκυόνες, χήνες ακόμη και αρπακτικά. Στις αρχές του  20^ου αιώνα είχαν καταγραφεί 250 είδη φυτών. Μεγάλο μέρος τους είχε διατηρηθεί μέχρι το 1971, χρονιά επιχωμάτωσης της περιοχής και επέκτασης της παραλίας προς τη θάλασσα. Σήμερα κυριαρχούν φυτικά είδη που χαρακτηρίζουν τα διαταραγμένα εδάφη, όπως μαργαρίτες και χαμομήλι. Επιβιώνουν ορισμένα είδη από το παρελθόν όπως αλόφυτα.

Μυθολογία : Στην αρχαιότητα ο Ιλισός λατρευόταν ως θεότητα, όπως φαίνεται από δύο επιγραφές του 5ου π.Χ. αιώνα στο Επιγραφικό Μουσείο σχετικές με τα ιερά χρήματα και τους θησαυρούς των θεών, όπου αναφέρεται και ο ποταμός μεταξύ άλλων θεών και ηρώων. Ο φιλόσοφος Μάξιμος Τύριος (Φιλοσοφούμενα 2, 1) μας πληροφο­ρεί ότι ο Ιλισός δεχόταν τιμές από τους Αθηναίους.

Ο Ιλισός θα εικονιζό­ταν συνήθως, όπως και οι άλλοι ποτά­μιοι θεοί, ως ταύρος με ανθρώπινο πρόσωπο ή κεφάλι ή ως νεαρός, που έφερε καμιά φορά κάποιο διακριτικό ή μικρά κέρατα. Τον Ιλισό πιστεύθηκε ότι παριστάνει η νεαρή γυμνόποδη μορφή με το ιμάτιο στο κέντρο του μαρμάρινου αναθηματικού ανάγλυ­φου της Ξενοκράτειας στο Εθνικό Μουσείο.

Εδώ κοντά στα «μελίρρυτα ρείθρα» (Νόν­νος, Διονυσιακά 47, 265) του ποτα­μού, έγινε η αρπαγή της κόρης του βασι­λιά Ερεχθέα Ωρειθυίας από το βασιλιά των ανέμων, το Θρά­κα βασιλιά Βορέα, καθώς εκείνη έ­παιζε και χόρευε με τις φίλες της (Απολλώνιος ο Ρόδιος, Αργοναυτικά 1, 215- Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 3,] 15, 2· Νόννος, Διονυσιακά 39, 190). Με την Ωρείθυια ο Βορέας απέκτησε δίδυμους γιους τον Κάλαη και Ζήτη, που ήταν φτερωτοί και έλαβαν μέρος στην Αργοναυτική εκστρατεία. Ο Ηρόδοτος αναφέρει (7,189κ.ε.) ότι τον καιρό της επιδρομής του Ξέρξη, οι Αθηναίοι, που βρίσκονταν στη Χαλκίδα, πήραν χρησμό πως, αν  ήθελαν να νικήσουν το στόλο των Περσών, έπρεπε να καλέσουν σε βοήθεια το γαμπρό τους. Γρήγορα κατάλαβαν πως το μαντείο εννοούσε το γαμπρό του Ερεχθέα, το Βορέα, και έκαμαν σ’αυτόν και στη γυναίκα του, την  Ωρείθυια, θυσίες και προσευχές να τους βοηθήσουν και να καταστρέψουν τα καράβια των Περσών, όπως είχε γίνει πριν στο Άθω. Μετά την καταστροφή του περσικού στόλου στο Αρτεμίσιο το 480 π.Χ., οι  Αθηναίοι τίμησαν το Βορέα με ένα βωμό που έστησαν στις όχθες του Ιλισσού, εκεί όπου είχε γίνει η αρπαγή της Ωρείθυιας.

Πάντως, το θέμα της αρπαγής  γυ­ναικών συνδεόταν πολύ με την περιο­χή του Ιλισού. Εκτός από τον μύθο της αρπαγής της Ωρειθυίας (σύμφωνα με μια εκδοχή την τοποθετούσε εδώ) στα Μικρά Μυστήρια λατρευόταν και η Περσε­φόνη, που την είχε αρπάξει ο Πλού­των. Ο τελετουργικός καθαρμός των μυστών στα άφθονα ανοιξιάτικα νερά του Ιλισού γινόταν το μήνα Ανθεστηριώνα (β΄15θ/ρο Φεβρουαρίου-α΄15θ/ρο Μαρτίου) στα «εν Άγραις μυστήρια». Στις όχθες  του  υπήρχαν κατά την αρχαιότητα διάφοροι βωμοί και ιερά και κάθε χρόνο τελούνταν εδώ τα Μικρά Ελευσίνια. Οι μυούμενοι θυσίαζαν δέλφακα (χοιρίδιο) και με τα νερά του ποταμού (Ιλισός) καθαρίζονταν τα μιάσματα με τη βοήθεια ειδικού ιερέα που λεγόταν Υδρανός. Ακολουθούσε μέγας όρκος τους μπροστά στον όσιο Ευμολπίδη Ιεροφάντη της Ελευσινίας Δήμητρος και κατήχηση τους από τον τελευταίο, αναγκαία για την προπαρασκευή των μυστών για τα μετά από πέντε ενιαυτούς λεγόμενα Μεγάλα Ελευσίνια (Εποπτεία). Στο τέλος οι μυούμενοι ενθρονίζονταν και οι ιερείς  χόρευαν τελετουργικά γύρω από αυτούς ως σημείο αποδοχής στον κύκλο της πρώτης μύησης. (Στάτιος, Θηβαΐς 8, 762-766· Πολύαινος, Στρατηγικά 5,17, 1· Ιμέριος, Λόγοι 3, 4). Στις όχθες του Ιλισσού ζούσε ο αττικός ήρωας Φύταλος, ο οποίος φιλοξένησε τη Δήμητρα τον καιρό που αναζητούσε την κόρη της και που τον αντάμειψε δίνοντάς του φυτά συκιάς. Και η θεά που κυριαρχούσε στην περιοχή, η Αγροτέρα Άρτεμις, η θεά του κυνηγιού, θα μπορούσε να συν­δεθεί με το θέμα της αρπαγής. Η Αγροτέρα ή Αγραία Άρτεμις κυνήγη­σε πρώτα σε αυτό το όμορφο προά­στιο της Αθήνας, όταν ήλθε από τη Δήλο. Το νερό της πηγής συνδέθηκε με πολλές συνήθειες και τελετουργίες των Αθηναίων. Στη δυτική όχθη του Ιλισού, κοντά στην πηγή, θα βρισκόταν και η Εννεάκρουνος των Πεισιστρατίδων, από όπου έπαιρναν το νερό για το λουτρό της νύφης πριν από τον γάμο. Πλησίον της πηγής Καλλιρρόης η Αθηνά έλαβε το καθαρτήριο λουτρό της προς εξαγνισμόν από την ανόσια πράξη του προστατευόμενου της, του Τυδέα. (Στην εκστρατεία «Επτά επί Θήβας» ο τραυματισμένος Τυδέας έσπασε το κεφάλι του εχθρού του, του Μελάνιππου,  και   άρχισε  να   του   ρουφάει  το  μυαλό).  Εκεί ήρθε ο Ήφαιστος  φέρνοντας  μαζί  του  μια πανέμορφη πανοπλία, δώρο του Δία, επιτέθηκε στη θεά, η οποία έτρεξε να τον αποφύγει, ακολουθώντας την όχθη του ποταμού και στη συνέχεια ανήλθε στον πρώτο λόφο.  

Μνημεία : Στην αρχαιότητα η διάβαση προς αυτή την περιοχή γινόταν μέσω δρόμου που ξεκινούσε από την οδό των Τριπόδων, ανατολικά της Ακρόπολης, και αντιστοιχεί περίπου στη σύγχρονη οδό Λυσικράτους. Στο βραχίονα του Θεμιστόκλειου τείχους που συνδεόταν με το νότιο τοίχο του περιβόλου του Ολυμπιείου, έχουν εντοπιστεί τα κατάλοιπα μιας πύλης. Ίσως είναι οι «Διόμειαι πύλαι» που οδηγούσαν στον Ιλισό και στα ιερά που είχαν ιδρυθεί κοντά στις όχθες του.

Ιερό του Ολυμπίου Διός : Δέσποζε σε αυτή την περιοχή. Ιδρυτής του ιερού θεωρούνταν ο Δευκαλίωνας, ο μόνος άνθρωπος που επέζησε, μαζί με τη γυναίκα του την Πύρρα, μετά το μεγάλο κατακλυσμό. Ο Δευκαλίων αποφάσισε να ιδρύσει ιερό στο Δία και να κάνει θυσία στη θέση όπου τα νερά του κατακλυσμού είχαν τραβηχτεί προς τον Ιλισό.

Την εποχή των Πεισιστρατιδών, τον 6^ο αι.π.Χ., έγινε προσπάθεια κατασκευής μεγάλου ναού. Οι πολιτειακές μεταβολές και η επικράτηση του δημοκρατικού καθεστώτος οδήγησαν στην εγκατάλειψη των εργασιών οικοδόμησής του, επειδή το έργο είχε συνδεθεί με τους τυράννους. Το 2^ο αι.π.Χ. ξεκίνησε η δεύτερη προσπάθεια οικοδόμησης του ναού του Ολυμπίου Διός με χρηματοδότηση του βασιλιά της Συρίας Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς, η οποία δεν πρόλαβε να ολοκληρωθεί λόγω θανάτου του βασιλιά. Το 2^ο αι.μ.Χ. με τη χρηματοδότηση του αυτοκράτορα Αδριανού αποπερατώθηκε ο ναός του Δία.

Τέμενος της Ολυμπίας Γης : Βρισκόταν στη νότια πλευρά του Ολυμπιείου. Μπροστά από το τέμενος βρισκόταν ένα χάσμα από όπου πίστευαν πως έφυγαν τα νερά του κατακλυσμού τον καιρό του Δευκαλίωνος. Πίστευαν πως το χάσμα ήταν ο τάφος του Δευκαλίωνος, γι’αυτό έκαναν αναίμακτες    προσφορές στη μνήμη του και έρριχναν στο άνοιγμα της γης αλεύρι σιταρένιο ζυμωμένο με μέλι. Πάνω σε ένα ανδριάντα υπήρχε ανδριάντας του ρήτορα Ισοκράτη.

Κρόνιον : Περίπου 55 μ. νοτιότερα της νότιας πλευράς του περιβόλου  του Ολυμπιείου, πολύ  κοντά στο τέμενος της Γης βρισκόταν ο ναός του Κρόνου και της Ρέας. Λατρεύτηκαν σε ένα μικρό δωρικό ναό των ρωμαϊκών χρόνων. Υπήρχε και ένας βωμός και ένα χάλκινο άγαλμα του Δία

Αμαζονίς στήλη : Στον ίδιο χώρο ήταν τοποθετημένη ή Αμαζονίς στήλη προς τιμήν της Αμαζόνας Αντιόπης, την οποία αγάπησε ο Θησέας και απέκτησε μαζί της τον Ιππόλυτο. Η Αντιόπη είχε σκοτωθεί πολεμώντας στο πλευρό του Θησέα.

Ιερόν του Πυθίου Απόλλωνος : Βρισκόταν περίπου 200 μ. νοτιότερα της νοτιοδυτικής γωνίας του περιβόλου του Ολυμπιείου. Ήταν κτισμένο από τον Πεισίστρατο το νεότερο, γιο του τυράννου Ιππία.

Ιερό του Δελφινίου Απόλλωνα : Ανατολικότερα του Πυθίου. Με το προσωνύμιο Δελφίνιος θεωρείται προστάτης των μακρινών θαλασσινών ταξιδιών. Εδώ προσευχήθηκε ο Θησέας πριν αναχωρήσει για την Κρήτη, επικεφαλής των 14 νεαρών παιδιών της Αθήνας, που προορίζονταν για θύματα του Μινώταυρου. Ο θεός είχε συμβουλεύσει το Θησέα να ζητήσει τη βοήθεια της Αφροδίτης, η οποία ως «πελαγία» ήταν προστάτρια της ναυσιπλοΐας. Στο μυκηναϊκό οικισμό που ήταν αμέσως πάνω απότην Καλλιρρόη πίστευαν οι αρχαίοι πως είχε την κατοικία του ο Αιγέας. Εδώ ήταν και ο περιφραγμένος χώρος του «επί Δελφινίω» δικαστηρίου, όπου και ο Θησέας κρίθηκε για το φόνο του Πάλλαντα και των γιων του, όπως λέει ο Παυσανίας.

Πανελλήνιον : Κοντά στην κοίτη του Ιλισσού. Ήταν ένας μεγάλος ναός των ρωμαϊκών χρόνων. Λατρευόταν ο Πανελλήνιος Ζευς με τη σύζυγό του την Ήρα. Στα ρωμαϊκά χρόνια θεοποιείται ο αυτοκράτορας Αδριανός και συλλατρεύεται ως Πανελλήνιος και σύνναος του Δία, ενώ η γυναίκα του Σαβίνα αντιπαραβάλλεται με την Ήρα.

Εννεάκρουνος : Από την ονομαστή πηγή Καλλιρρόη, γνωστή από τις φιλολογικές πηγές (Θουκυδίδης 2, 15, 5), που βρισκόταν στην κοίτη του Ιλισού, στα νοτιοανα­τολικά του Ολυμπιείου και βορειοδυ­τικά της μικρής εκκλησίας της Αγίας Φωτεινής, ανάβλυζε μέχρι το 1962 ακόμη πολύ νερό. Οι Αθηναίες έπαιρναν νερό στη γιορτή Αϊ-Γιάννη του Κλύδωνα. Η πηγή φημιζόταν για τη δροσιά των νερών της. Από το ρήτορα Ισοκράτη μαθαίνουμε ότι οι αρχαίοι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν τα νερά της, για να ψύξουν το κρασί τους. Το νερό της πηγής συνδέθηκε με πολλές συνήθειες και τελετουργίες των Αθηναίων. Στα χρόνια του Πεισίστρατου έγινε η επιβλητική διαμόρφωση της Καλλιρρόης, που στολίστηκε με εννέα κρήνες και απέκτησε σχήμα λεοντοκεφαλής, όπως οι υδροροές των αρχαίων κτιρίων. Στη δυ­τική όχθη του Ιλισού, από την  Εννεάκρουνο των Πεισιστρατιδών, έπαιρναν το νερό για το λουτρό της νύφης πριν από τον γάμο (Ηρόδοτος 6, 137- Θουκυδίδης 2, 15, 5).  

Στο σημείο που η Καλλιρρόη έριχνε τα νερά της και διαμόρφωνε μια φυσική στέρνα, το «Βούθουλα», τα παιδιά της περιοχής έκαναν το λουτρό τους. Οι βυρ­σοδέψες επίσης επιδίωκαν να μου­σκεύουν τα δέρματα τους στα πλού­σια νερά του ποταμού. Νόμοι ιεροί όμως απαγόρευαν σε αυτούς να εγκαθίστανται κοντά στον ποταμό και να απλώνεται έτσι η δυσοσμία από τα δέρματα σε όλο τον ιερό αυτό τόπο. Στα «πλούσια» και «διαφανή» νερά του Ιλισού γίνονταν κατά τον μήνα Ανθεστηριώνα και οι τελετουργικοί καθαρμοί κατά τα Μικρά ή εν Άγραις Μυστήρια, που αποτελούσαν την προετοιμασία για τα Μεγάλα Μυστή­ρια της Ελευσίνας (Στάτιος, Θηβαΐς 8, 762-766· Πολύαινος, Στρατηγικά 5,17, 1· Ιμέριος, Λόγοι 3, 4). Απέναντι υπήρχε και άλλη πηγ 

Βωμός Βορέα : Στον πλατωνικό διάλογο «Φαίδρος» (229-230) περιγράφεται το ειδυλλιακό τοπίο του Ιλισού. Ο Σωκράτης και ο Φαίδρος, που συναντήθηκαν έξω από το τείχος της πόλης, διέσχισαν ξυπόλυτοι τα «χαρίεντα, καθαρά και διαφανή» νερά του ποταμού, για να περάσουν στην απέναντι όχθη του, τόπο κατάλληλο για συζήτηση και περισυλλογή. Η ομορφιά του τοπίου  έκανε το μαθητή να φανταστεί εκεί κοντά την αρπαγή της κόρης του βασι­λιά Ερεχθέα Ωρειθυίας από το βασιλιά των ανέμων, το Θρά­κα βασιλιά Βορέα, καθώς εκείνη έ­παιζε και χόρευε με τις φίλες της (Απολλώνιος ο Ρόδιος, Αργοναυτικά 1, 215- Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 3, ] 15, 2· Νόννος, Διονυσιακά 39, 190). Προς τιμήν του Βορέα, όπως διηγείται ο Ηρόδοτος (7, 189), έστησαν οι Αθηναίοι βωμό κοντά στον Ιλισό μετά  τη νίκη τους στο Αρτεμίσιο το 480 π.Χ..

 
Βωμός των Ιλισίδων ή Ιλισιάδων Μου­σών : Αλλά και  βωμός των Ιλισίδων ή Ιλισιάδων Μου­σών υπήρχε δίπλα στον ποταμό, ίσως κοντά στην πηγή Καλλιρρόη.

 
Ιερό των Νυμφών, του Αχελώου και του Πανός : Κοντά στον ποταμό, στα βορειοδυτικά του σταδίου, αποκαλύφθηκε και ιερό των Νυμφών, του Αχελώου και του Πανός.

 
Ο ναός του Ιλισού : Λίγα μέτρα βορειο­ανατολικότερα της Αγίας Φωτεινής, στους πρόποδες του λόφου, όπου βρίσκεται σήμερα η συνοικία Μετς, ήταν χτισμένος ένας μικρός ιωνικός ναός τετράστυλος, αμφιπρόστυλος, που παρουσίαζε πολλές ομοιότητες με τον ναό της Αθηνάς Νίκης στην Ακρόπολη. Ο ναός φαίνεται ότι χτί­στηκε με σχέδια του Καλλικράτη γύ­ρω στο 440 π.Χ. Τη μορφή του τη γνωρίζουμε από τα θαυμάσια σχέδια των Stuart και Revett. Τον 5ο μ.Χ. αιώνα ο ναός είχε μετατραπεί σε εκκλησία, η οποία κα­ταστράφηκε τον 17ο αιώνα, για να χτιστεί στη θέση της άλλη μικρότερη, η «Παναγιά στην Πέτρα». Το 1778, με πρωτοβουλία του βοεβόδα των Αθη­νών Χατζή Αλή Χασεκή, ο ναός κατα­στράφηκε εντελώς, εκτός από τη θε­μελίωση του, προκειμένου το υλικό του να χρησιμοποιηθεί στην ανέγερ­ση του νέου τείχους της πόλης για την αντιμετώπιση των Τουρκαλβανών. Τότε καταστράφηκε και η ρωμαϊ­κή μαρμάρινη τρίτοξη γέφυρα του ποταμού μπροστά στο Παναθηναϊκό στάδιο. Από τον ιωνικό ναό σώζεται σήμερα στη θέση του, στη διασταύρωση της οδού Αρδηττού με την οδό Δ. Κου­τουλά, μόνο ένα τμήμα του πώρινου αναλημματικού του τοίχου. Σώζεται επίσης τμήμα της σίμης του (Πάνω από γείσο, συγκεντρώνει τα νερά της στέγης), δύο βάσεις κιόνων καθώς και μερικές πλάκες της ζωφόρου του, που βρί­σκονται στο Εθνικό Μουσείο της Α­θήνας, στα Staatliche Museum του Βε­ρολίνου και στο Kunsthistorishes Museum της Βιέννης. Το θέμα της παράστασης της ζωφό­ρου παραμένει ακόμη άγνωστο. Σε μερικά κομμάτια της εικονίζονται αν­δρικές μορφές, άλλες όρθιες, άλλες καθισμένες σε βράχο. Σε άλλα κομμά­τια εικονίζονται σκηνές μάχης ή αρ­παγής γυναικών. Ο Μobius υπέθεσε παλαιότερα ότι στη ζωφόρο θα ανα­παριστανόταν κάποια σημαντική γιορτή που είχε σχέση με τον Ιλισό, όπου έπαιρναν μέρος άνδρες, γυναί­κες και παιδιά, και στην οποία συμπεριλαμβανόταν στο τέλος και αρπαγή κοριτσιών. Ίσως αυτό να αποτελεί και μια παραλλαγή του γνωστού από τον Ηρόδοτο μύθου σχετικά με την επίθεση των γειτόνων Πελασγών εναντίον των κορασίδων των Αθηναίων, καθώς αυτές κουβαλούσαν νερό από την πηγή ή ενώ γιόρταζαν τα Μικρά Μυ­στήρια. Ο Κerenyi υποστήριξε ότι μπο­ρεί να εικονίζεται ο γνωστός από τον Απολλόδωρο (Βιβλιοθήκη 3, 15, 8) μύθος του Υακίνθου και η θυσία των θυγατέρων του, των Παρθένων (Ανθηίδα, Αιγληίδα, Λυσία και Ορθία) πάνω στον τάφο του Κύκλωπα Γεραίστου.

Ο μικρός αυτός ναός ταυτίστηκε με τον ναό της Αγροτέρας Αρτέμιδος (λατρευόταν ως Αγροτέρα ή Αγραία, θεά της άγρας, δηλαδή του κυνηγιού), που όπως μαθαίνουμε από τον Παυσανία υπήρχε στην τοποθεσία «'Αγρες» (περιοχή νότια του Ιλισού στις παρυφές του Αρδηττού), κοντά στη διάβαση του Ιλισού.

Ο ναός είχε ταυτιστεί παλαιό­τερα και με το γνωστό από τις πηγές «Μητρώο» των Αγρών, όπου τελού­νταν τα Μικρά Μυστήρια. Μάλλον, όμως, το Μητρώο θα πρέπει να βρι­σκόταν πολύ πιο κοντά στον ποταμό, ίσως στη θέση όπου το 1962 βρέθηκε θεμέλιο από οκτώ πωρόλιθους (μερι­κά μέτρα βορειοανατολικότερα από την εκκλησία της Αγίας Φωτεινής). Ο ναός του Ιλισσού αφιερώθηκε στην Παναγία και τον είπανε Παναγιά στην πέτρα.

 
Άλλα ιερά στον Ιλισό : Ο Παυσανίας αναφέρει ότι «και άλλων θεών Ιερόν είναι τον Ιλισόν».

 
Ιερό του Ηρακλέους Παγκράτη : πρόκειται μάλλον για τέμενος που κλεινόταν από περίβολο και περιελάμβανε εκτός του βωμού πολλά αναθήματα και τιμητικά ψηφίσματα. Η θέση του εντοπίζεται περίπου στη συμβολή των οδών Βασιλέως Γεωργίου Β΄και Βασιλέως Κωνσταντίνου στην περιοχή που ορίζεται μεταξύ των οδών Ρηγίλλης και Σπ.Μερκούρη. Το ιερό ήταν γνωστό και ως «Παγκράτιον» και έδωσε την ονομασία στη σύγχρονη γειτονική του συνοικία, το Παγκράτι.

 
Το ιερό της εν Κήποις Αφροδί­της : Νοτιότερα του Ολυμπιείου, στα ανατολικά ή νότια του Δελφινίου. Ιδρύθηκε από το βασιλιά Αιγέα. Εκεί υπήρχε και άγαλμα του Αλκαμένη.     

 
Το ιερό της Αφροδίτης Ουρανίας : Ιδρύθηκε από το βασιλιά Αιγέα κοντά στό σπίτι του, που βρισκόταν σε μικρή απόσταση από τους Κήπους. Εκεί υπήρχε άγαλμα τετράγωνου σχήματος της Αφροδίτης ουρανίας, όπως είναι και οι Ερμές.

 
Γυμνάσιο του Κυνοσάργους : στην απέναντι όχθη του ποτα­μού (περίπου στις αρχές της λεωφόρου Βουλιαγμένης, νοτιοδυτικά της εκκλησίας της Αγίας Φωτεινής) υπήρχε ένα από τα αρχαιότερα γυμνάσια της πόλης το Κυνόσαργες, από το κύων αργός : λευκή σκύλα, από την άσπρη σκύλα που άρπαξε το ιερόθυτο από το βωμό προς τιμή του Ηρακλή και απέθεσε το αρπαγμένο σφάγιο στο σημείο που ονομάστηκε Κυνόσαργες.(τα άλλα δύο ήταν η Ακαδήμεια και το Λύκειο). Σ’αυτό φοιτούσαν νέοι που δεν είχαν και τους δύο γονείς τους γνήσιοι Αθηναίοι. Μέχρι εδώ, στο ηράκλειο του Κυνοσάργους, είχε φτάσει ο αθηναϊκός στρατός μετά τη μάχη του Μαραθώνα και τους διέκριναν οι Πέρσες από τα ανοιχτά του παλαιού Φαλήρου από όπου οι νοτιοανατολικοί του Ολυμπιείου λόφοι είναι ορατοί.  Εκεί γυμναζόταν ο Θεμιστοκλής, γιατί η μητέρα του ήταν θρακικής ή καρικής καταγωγής. Εκεί δίδασκε ο φιλόσοφος Αντισθένης του οποίου η σχολή έγινε γνωστή ως «κυνική» από το όνομα του γυμνασίου. Πλησίον του Κυνοσάργους είχε ταφεί ο ρήτορας Ισοκράτης

Για να περνούν στις όχθες του ποταμού, υπήρχε στην αρχαιότητα διάβαση κοντά στην πηγή Καλλιρρόη. Ίσως ήταν η ίδια διάβαση που πέρασε και ο Παυσανίας πηγαίνονας στις Άγρες. Ανατολικά του Ολυμπιείου, κοντά στις σημερινές αθλητικές εγκαταστάσεις σώζονται τα ίχνη της περίφημης παλαιοχριστια­νικής βασιλικής που χτίστηκε τον 5ο μ.Χ. αιώνα, κοντά στον τάφο του επισκόπου των Αθηνών Λεωνίδη, πάνω στη νησίδα που σχημάτιζε ο Ιλισός. Είναι η σημαντικότερη από τις γνωστές παλαιοχριστιανικές βασιλικές των Αθηνών. Ήταν αφιερωμένη στο μάρτυρα Λεωνίδη, που μαρτύρησε στην Κόρινθο με 7 διακόνισσες κατά τους διωγμούς του Δεκίου το 250 μ.Χ. Είναι τρίκλιτη με εγκάρσιο κλίτος που εξέχει στα πλάγια, νάρθηκα και πιθανώς αίθριο. Στην εξωτερική βόρεια πλευρά βρίσκεται υπλογεια νεκρική αίθουσα, το λεγόμενο Μαρτύριο του Λεωνίδη και των ακολούθων του.(Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο). Ο ναός της Αγ Φωτεινής κτίστηκε τον 4^ο αιώνα μ.Χ., πάνω σε ναό της Εκάτης, σε ρυθμό βασιλικής.

Στη δεξιά όχθη του Ιλισσού, μπροστά σε μια από τις πύλες της πόλης, υπήρχε τύμβος του Κόδρου, τελευταίου βασιλιά της Αθήνας, στο μέρος όπου είχε σκοτωθεί.

 
Αρδηττός : Λόφος ύψους 133 μέτρων. Την ονομασία του την οφείλει στον ήρωα Αρδήττη, ο οποίος με τα κηρύγματά του κατόρθωσε να διαλύσει τις διχόνοιες των Αθηναίων και να τους κάνει να ομονοήσουν. Παλαιότερα ονομαζόταν Ελικών και ίσως λατρευόταν ο Ελικώνιος Ποσειδώνας. Εδώ έδιναν τον όρκο τους στο Δία, Ποσειδώνα και Δήμητρα οι 6000 Ηλιαστέ, οι δικαστές του λαϊκού δικαστηρίου της Ηλιαίας. Πάνω από τη μαρμάρινη επένδυση του Σταδίου, δεξιά για τον εισερχόμενο, υπήρχε ναός αφιερωμένος στη θεά Τύχη, με χρυσελεφάντινο άγαλμά της, χτισμένος από τον Ηρώδη. Στη βόρεια πλευρά  του Αρδηττού οι Αθηναίοι έθαψαν τον Ηρώδη, γιο του Αττικού από το Μαραθώνα. Έστησαν επιτύμβιο βωμό που διατηρεί τη φράση «Ήρωι τω Μαραθωνίω». Η επιγραφή έλεγε «Αττικού Ηρώδης Μαραθώνιος ου τάδε κείται τήδε τάφω πάντοθεν ευδόκιμος» 

Παναθηναϊκό στάδιο : Βρίσκεται στις παρυφές του λόφου Αρδηττού (113 μ.). Το τελευταίο τέταρτο του 4^ου αι.π.Χ., λόγω των έργων εξωραϊσμού του πολιτικού-ρήτορα Λυκούργου, κατασκευάστηκε λόγω της καταλληλότητας του χώρου. Το 2^ο αι.μ.Χ. ανακαινίστηκε με το πρόγραμμα του Ηρώδη του Αττικού. Είχε χωρητικότητα 50.000.

Ακόμα στην πρόσοψη της εισόδου του σταδίου τη Αθήνας υπήρχε στοά προς το μέρος του Ιλισού.  Λόγω του Παναθηναϊκού σταδίου ο Ηρώδης ανακαίνισε και τη γέφυρα του Ιλισού που οδηγούσε σ’ αυτό.

Μερικά από τα ενδιαφέροντα ευρήματα που προέρχονται από την κοίτη του ποταμού σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Μουσείο της Αθήνας, όπως μαρμάρινη επιτύμβια στήλη του 4ου π.Χ. αιώνα, μαρμάρινη επιτύμβια στήλη της Αμεινοδώρας του 4ου π.Χ. αιώνα, ανδρικός κορμός των αρχών του 5ου π.Χ. αιώνα, ο γνωστός ως «κούρος του Ιλισού», μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο του 3ου π.Χ. αιώνα με τον Δία, τον Ερμή, τον Ηρακλή και τον Αχελώο.

 
Δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα : 

Στη δεξιά άκρη του αετώματος συναντάμε δύο μορφές που έχουν σχέση με το υγρό στοιχείο. Είναι ο Ιλισός, προσωποποίηση του ποταμού και η Καλλιρρόη, προσωποποίηση της πηγής. Με τον Ιλισό έχει ταυτιστεί και η γυμνή καθιστή νεαρή μορφή V γυμνού γονατιστού άνδρα στο δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα, που βρίσκεται στο Μουσείο της Ακρόπολης. Θαυμάζει κανείς την απόδοση της έντασης του μυώδους σώματος της μορφής. Το ιμάτιο είναι ορατό μόνο στο πίσω μέρος του κορμού. Είχε ίσως ανυψωμένο το δεξί του χέρι και θεωρείται ως ένα από τα αριστουργήματα της τέχνης του μνημείου.

Η Καλλιρρόη ξαπλωμένη καλύπτει τη δεξιά γωνία του αετώματος. Δυστυχώς έχει καταστραφεί ολόκληρο το πάνω μέρος του σώματος. Η πηγή Καλλιρόη, ανακεκλιμένη πάνω σε βραχώδες έδαφος με τα πόδια προς τη νότια γωνία του αετώματος, υψωμένο το αριστερό της χέρι και το κεφάλι της στραμμένο προς το το γυμνό γονατισμένο άνδρα (Ιλισό) σαν να συζητούν. Σώζεται ο κορμός σπασμένος οριζόντια στο επάνω μέρος λόγω κομμού του μαρμάρου, έντονα αποκεκρουμένος και διαβρωμένος. Η πλούσια πτυχολογία του χιτώνα της μαρτυρεί τις μεγάλες ικανότητες του γλύπτη που τις δημιούργησε. Βρίσκεται στο Μουσείο της Ακρόπολης.

Ιστορικά : Ο Πλάτων αναφέρεται στον Ηριδανό και τον Ιλισό ως τα δύο ποτάμια της Αθήνας που περιέβαλλαν την πόλη και την οριοθετούσαν, ο Ηριδανός από Βορρά και ο Ιλισός από τη Νότια και Ανατολική πλευρά.

Από την αρχαιότητα είχαν γίνει έργα ύδρευσης (πηγή Καλλιρόη). Περίπου στα 510 π.Χ. γίνεται ένα γιγάντιο τεχνικό έργο, το «Πεισιστράτειο υδραγωγείο». Το υδραγωγείο βγαίνει από την πόλη, για να αναζητήσει τα νερά του Ιλισσού είτε στην επιφάνεια με την εικαζόμενη Εννεάκρουνο κρήνη είτε στις βορειοανατολικές πηγές του Ιλισσού. Κατά μία άποψη το Πεισιστράτειο υδραγωγείο υδρομάστευε την πηγή που βρισκόταν στις ΒΑ χαμηλές υπώρειες του Υμηττού (στάθμη εδάφους +130 μ.) στου Γουδή (κάπου στην οδό Αγ Λαύρας στο ύψος του Αγ Θωμά) δίπλα στην κοίτη του Ιλισσού και των πολλών παραποτάμων του εκεί. Απόσταση από την Ακρόπολη 3,5 χλμ. Κατ’άλλους το Πεισιστράτειο υδραγωγείο συνέχιζε , παρακολουθώντας την κοίτη του Ιλισσού μέχρι ψηλά στο Χολαργό, κάπου μεταξύ της Μονής του Αγ Ιωάννη του Θεολόγου, της συνέχειας της οδού Αναστάσεως προς τον Υμηττό (+225) και μέχρι κανά χιλιόμετρο νοτιοανατολικώς της πλατείας Παπαφλέσσα (Άνω Χολαργός). Απόσταση από Ακρόπολη 7,7 χλμ.

Την περίοδο του Όθωνα πρώτη πράσινη επιφάνεια ήταν ο Βασιλικός κήπος. Ένα υδραγωγείο συγκέντρωνε νερά κατά μήκος του Ιλισού και κατέληγε στο χώρο του κήπου, όπου μέχρι σήμερα φέρνει 1200 κ.μ ημερησίως. Χρησιμοποιούσαν ακόμη και το Πεισιστράτειο υδραγωγείο, όταν ανακαλύφτηκε το 1860 από το Σμίτ. Τα φυτά ήρθαν ατμοπλοϊκώς από την Ιταλία και την Αίγυπτο. Είναι κυρίως υποτροπικά είδη και έκτοτε εμπλουτίζονται με είδη της ελληνικής βλάστησης. Το 1877 το Τμήμα Δασών του Υπουργείου Οικονομικών επιχείρησε και πέτυχε την πρώτη αναδάσωση του λόφου του Αρδηττού, γύρω από το Στάδιο με χαλέπιο πεύκη. Κοντά στο Ζάππειο λειτούργησε το πρώτο   δασικό φυτώριο με νερό του Ιλισού.

Στις αρχές του 20^ου αιώνα ολόκληρη η περιοχή μεταξύ Ιλισού και Υμηττού είχε κηρυχθεί αναδασωτέα και είχε φυτευτεί. Στη δεκαετία του ’50 ολοκληρώθηκε η κάλυψη της κοίτης του ποταμού και τη θέση του ποταμού πήραν οι οδοί Μιχαλακοπούλου, Βασιλέως Κωνσταντίνου και Καλλιρόης. Το έργο είχε ξεκινήσει το 1939 και το θεμελίωσε ο Μεταξάς με τη χαρακτηριστική φράση : «Θάπτομεν τον Ιλισόν». Μοναδικό ορατό σημείο της αποξηραμένης κοίτης βρίσκεται νότια των Στύλων του Ολυμπίου Διός, όπου η εκκλησία της Αγ Φωτεινής. Μετά το 1946 όταν ο Ιλισσός είχε τρεχούμενο νερό, ακόμα και το καλοκαίρι διατηρούσε γεμάτες δυο μεγάλες νερολακούβες (στο ύψος της οδού Δαμασίππου στου Ζωγράφου), όπου τα παιδιά έκαναν μπάνιο, σαν τα παιδιά της αρχαίας Αθήνας που κολυμπούσαν στο «Βούθουλα» του Ιλισσού στην Καλλιρρόη.

  Σύγχρονη κατάσταση-προβλήματα-λύσεις : Στον Ιλισό έρεαν ακαθαρσίες από ρίψη σκουπιδιών και ρύπανση των νερών. Τα νερά που λιμνάζουν στους λάκκους της κοίτης, αποτελούσαν εστίες, όχι μόνο  δυσοσμίας, αλλά και εκτροφής κουνουπιών. Η κάλυψή του θεωρήθηκε εξυγίανση και εκσυγχρονισμός. Σήμερα ο Ιλισός υπάρχει, όμως αποξηραμένος. Η κοίτη του βρίσκεται κάτω από το κατάστρωμα των οδών Βασιλέως Κωνσταντίνου, Αρδηττού και Καλλιρρόης. Η εκβολή του Ιλισσού, αν και μετατοπίστηκε από τις επιχωματώσεις, εξακολουθεί να συναντά τη θάλασσα. Έχει συνταχθεί μια μελέτη-αναφορά (ΕΟΕ 1989 και ΕΟΕ 1992) στην οποία προτάθηκε η ίδρυση Φυσικού Πάρκου στο Δέλτα του Ιλισσού. Προτάθηκε επίσης η εγκατάσταση Κέντρου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης.